Ogólnie o stresie (cz. 1)

Zjawisko fizjologiczne nazwane stresem, kt?rego do?wiadcza ka?dy z nas, cieszy si? moim szczeg?lnym zainteresowaniem. Dlatego te? po?wi?c? temu zagadnieniu wi?cej ni? jeden wpis. Pojawi? si? trzy cz??ci: og?lnie o stresie, stres buduj?cy i stres destrukcyjny. Czy dopisz? wi?cej? Czas poka?e.

Sk?d wiemy, ?e istnieje takie zjawisko jak stres?

S? to przede wszystkim obserwacje reakcji ludzkiego organizmu, ale potwierdzaj? to te? mierzone pacjentom poziomy: kortyzolu, immunoglobuliny A, adrenaliny, czy amylazy ?linowej.

Co to jest stres?

Do?? trafnie opisa? to znakomity badacz stresu, lekarz, fizjopatolog i endokrynolog Hans Selye. Sformu?owa? on tak? definicj?:

Stres jest nieswoist? reakcj? organizmu na wszelkie stawiane mu ???danie?.

Co to jest reakcja nieswoista?

Najpierw powiedzmy sobie, ?e reakcja swoista organizmu, to z zasady pojedyncza i adekwatna odpowied? na konkretny bodziec. Na przyk?ad: na zbyt wysok? temperatur? organizm reaguje poceniem si?, a du?y wysi?ek fizyczny wywo?uje mocniejsze bicie serca. Natomiast z reakcj? nieswoist? mamy do czynienia przy ka?dym bod?cu stresowym, gdy organizm odpowiada wielonarz?dow? i wielouk?adow? reakcj? przystosowawcz?, w celu doprowadzenia do r?wnowagi. Taki proces fizjologiczny, maj?cy na celu podtrzymanie r?wnowagi organizmu, nazywamy ?homeostaz??.

Organizm jako spo?eczno?? kom?rek

Musimy tutaj nieco wysili? nasz? wyobra?ni?, by spojrze? na organizm i procesy w nim zachodz?ce w spos?b typowy dla mikrobiologii. Organizm ludzki, nie jest jedn? i niepodzieln? ca?o?ci?, lecz jest raczej spo?eczno?ci? kom?rek wyspecjalizowanych w r??nych funkcjach. Pomi?dzy nimi zachodzi ci?g?a kooperacja i komunikacja, aby zapewni? spo?eczno?ci optymalne warunki ?ycia. ?rodowisko wewn?trzne organizmu to z?o?ony uk?adu pojedynczych byt?w biologicznych, jakimi s? kom?rki. Nim sta?y si? elementem ewolucji ludzkiego organizmu, by?y to osobne organizmy.

Og?lny zesp?? przystosowania

Nieswoista reakcja przystosowawcza organizmu, maj?ca na celu jak najszybszy powr?t do status quo, nast?puje zaraz po tym, jak zadzia?a? konkretny stresor. Ma ona sw?j charakterystyczny przebieg. Hans Selye opisa? t? reakcj? i nazwa? j? ?og?lnym zespo?em przystosowania? lub ?zespo?em stresu biologicznego?. Zesp?? ten ma trzy stadia:

• reakcja alarmowa (A) ? pocz?tek dzia?ania stresora wywo?uje charakterystyczne zmiany w organizmie, spada te? odporno??, a gdy stresor jest bardzo silny, mo?e doj?? do ?mierci;
• stadium odporno?ci (B) ? organizm opiera si? stresorowi, ale organizm przystosowuje si? do dzia?ania pod ci?g?ym jego wp?ywem, objawy reakcji alarmowej ust?puj?, a odporno?? wzrasta powy?ej poziomu normalnego;
• stadium wyczerpania (C) ? ma miejsce w wyniku d?ugotrwa?ego oddzia?ywania tego samego stresora, do kt?rego organizm si? wprawdzie przystosowa?, ale energia przystosowania uleg?a w ko?cu wyczerpaniu. Ponownie pojawiaj? si? objawy reakcji alarmowej, ale tym razem s? one nieodwracalne i organizm ginie. (W tym miejscu nale?y doda?, ?e kolejni badacze doszli do wniosku, i? do ?mierci dochodzi bardzo rzadko. Problemem nie jest wyczerpanie si? reakcji stresowej, lecz raczej fakt, i? przy wystarczaj?co silnej aktywacji, reakcja stresowa mo?e powodowa? wi?ksze szkody ni? sam stresor).

Uk?ad nerwowy, jako stra?nik ?ycia

Jak ju? wspomnieli?my, cz?owiek jest organizmem wielokom?rkowym. Zarz?dzanie spo?eczno?ci? kom?rek stanowi?cych sk?adowe organizmu wymaga jakiego? systemu szybkiego reagowania. W odpowiednim momencie nale?y wszak uruchomi? reakcje na zaburzenie warunk?w bytowania kom?rek i innych symbiont?w, na przyk?ad mikrobioty jelitowej. W przypadku organizm?w wielokom?rkowych przekaz informacji oraz kontrola nad reakcjami na bod?ce, zapewnione s? przez uk?ad nerwowy. Wyspecjalizowane kom?rki tworz?ce ten uk?ad monitoruj? sygna?y ?rodowiskowe, dokonuj? ich interpretacji oraz organizuj? odpowiedni? reakcj? organizmu.

Autonomiczny uk?ad nerwowy

Systemy obronne organizmu zarz?dzane s? przez autonomiczny uk?ad nerwowy, kt?ry jest z?o?on? sieci? neuronaln?, odpowiedzialn? za homeostaz? i regulacj? czynno?ci poszczeg?lnych narz?d?w. Odgrywa on kluczow? rol? w reakcjach przystosowawczych organizmu, kt?re stanowi? rdze? reakcji stresowej.

Autonomiczny uk?ad nerwowy dzieli si? na dwie przeciwstawnie dzia?aj?ce cz??ci regulacyjne:

• uk?ad wsp??czulny (sympatyczny), aktywizowany w sytuacjach stresowych, wymagaj?cych od organizmu intensywnego dzia?ania, okre?lany cz?sto jako system ?walcz lub uciekaj?,
• uk?ad przywsp??czulny (parasympatyczny), aktywny podczas odpoczynku, reguluj?cy samoleczenie i regeneracj? organizmu, wspomagaj?cy trawienie pokarm?w.

Systemy obronne organizmu

Ludzkie cia?o jest wyposa?one w dwa odr?bne systemy obronne, niezb?dne do podtrzymywania ?ycia:

• o? HPA (podwzg?rze-przysadka-nadnercza),
• uk?ad odporno?ciowy.

W sytuacji zagro?enia ?ycia (faktycznej lub wyimaginowanej) uruchomia si? kaskada sygna??w uwalniaj?cych substancje chemiczne, kt?re aktywuj? kolejne elementy osi: podwzg?rze, przysadka, nadnercza. Uruchamia si? tym samym reakcja uk?adu wsp??czulnego ?walcz lub uciekaj?. Dokonuje si? to poprzez wyrzut hormon?w nadnerczy do krwi.

Organizm, staj?c w obliczu ?miertelnego zagro?enia i konieczno?ci ratowania ?ycia ucieczk? lub walk?, odsy?a krew zgromadzon? w organach wewn?trznych do ko?czyn. Priorytetem staje si? dostarczenie ko?czynom maksymalnie du?ej porcji energii, zwi?kszaj?cej szans? na skuteczn? ucieczk? lub walk?. Naturaln? konsekwencj? tego mechanizmu jest jednoczesne pozbawienie wystarczaj?cej ilo?ci krwi takich organ?w jak: uk?ad trawienny, uk?ad odporno?ciowy i m?zg. W tym samym czasie reakcje stresowe wstrzymuj? procesy wzrostu i zmniejszaj? zdolno?? cia?a do przetrwania w d?u?szej perspektywie, zaburzaj?c wytwarzanie niezb?dnych rezerw energii.

Dwa oblicza stresu

Stres mo?e przybiera? form? negatywn? (distres) lub pozytywn? (eustres). Jako pierwszy podzia? ten zaproponowa? w?a?nie Hans Selye.

Kr?tkotrwa?y i umiarkowany stres w zasadzie nie wymaga od cz?owieka ?adnych przeciwdzia?a?. Ci?g?e umiarkowane bod?ce kierowane do naszych narz?d?w buduj? wr?cz nieswoist? odporno?? organizmu. Na przyk?ad: sta?e stymulowanie mi??ni umiarkowanymi bod?cami fizycznymi, albo m?zgu umiarkowanym wysi?kiem intelektualnym, buduj? odporno?? i rozwijaj? te organy. Inaczej jest w sytuacji, gdy stres jest silny lub d?ugotrwa?y. Na przyk?ad: znaczne przem?czenie powoduje nieodwracalne uszkodzenie tkanek.

Powy?sze zagadnienia zostan? rozwini?te w kolejnych wpisach.

---

Literatura:

H. Selye, Stres okie?znany. Warszawa 1977.

R. M. Sapolsky, Dlaczego zebry nie maj? wrzod?w? Psychofizjologia stresu. Warszawa 2012.